zondag 31 juli 2016

James Burnham, van links naar rechts

Wie op z’n twintigste geen communist was, is nooit jong geweest. Wie dat op zijn veertigste nog altijd is, is nooit volwassen geworden.’ Ik heb over die uitdrukking hier al iets geschreven. Ze wordt vooral gebruikt door lieden die nooit communist geweest zijn, niet op hun veertigste en evenmin toen ze twintig waren. Dat betekent natuurlijk niet dat er geen mensen zijn die zo’n krinkelende winkelende levensweg bewandeld hebben. Anders zou zo’n uitdrukking al lang vergeten zijn.

De hooggeleerde jongeman James Burnham (1905-1987) studeert af vlak voor de jaren dertig hun intrede doen. Hij wordt professor aan de New York University en schrijft over kunst & literatuur. Hij had een rustig leven kunnen leiden, maar dat doet hij niet.
Hij ziet dat het kapitalisme van de jaren dertig niet in goeie doen is. Hij ontdekt het marxisme en in 1933 begint hij zelf aan politiek te doen. Het kleine partijtje waarin hij zijn eerste stappen zet fuseert, splitst, duikt onder, komt weer boven en resulteert in 1937 in de vorming van de trotskistische Socialist Workers Party (SWP), waarin Burnham een vooraanstaande rol wil spelen.  
Leon Trotski oefent een grote aantrekkingskracht uit op jonge Amerikanen zoals Burnham. De man heeft niet alleen een vooraanstaande rol gespeeld in de Russische revolutie, hij heeft ook een geloofwaardige theorie ontwikkeld die uitlegt waarom het daar is misgegaan. Wie Trotski vervoegt wordt als het ware zelf een schakel in de geschiedenis, je wordt kind van de voorbije revolutie en vader van deze die gaan komen. Veel jonge intellectuelen vinden dat een aantrekkelijk perspectief.
— James Burnham (1905-1987) —
James Burnham wordt de uitgever van New International, het theoretische maandblad van de SWP. Het wil echter niet zo goed lukken met zijn integratie. James P. Cannon, de voorman van de SWP, schrijft in 1937 een brief aan Trotski. Er zijn problemen met Burnham: ‘Nu moet ik je vertellen, goede vriend, dat hij aan het intellectuele zielenleed leidt (…) Hij voelt zich niet echt een van ons. Het partijwerk is voor hem geen roeping, maar een hobby. Hij verkeert niet in de positie om het land af te reizen, deel te nemen aan het veldwerk van onze kameraden, met hen te leven, en onder invloed van hun leven te komen. Kameraad B. is erg gehandicapt door zijn achtergrond, zijn omgeving en zijn opleiding.’
Burnham heeft niet alleen problemen met het dagdagelijkse activisme, als geoefend denker stelt hij ook de marxistische manier van redeneren in vraag, het dialectisch materialisme. Dat levert, zo meent Burnham, wel boeiende boeken op waarin politiek, geschiedenis, economie en cultuur samengebald worden in een machtig geheel, als een brok marmer waaruit een geoefende marxist vervolgens de toekomst kapt. Volgens Burnham heeft dat evenwel meer met literatuur te maken dan met de werkelijkheid. De Geschiedenis van de Russische Revolutie van Trotski, een boek dat Burnham graag gelezen heeft, is, zo zegt hij, vooral een constructie, een verhaal.
Trotski is niet van plan om deze jonge Amerikaan over zich heen te laten lopen. In 1939 schrijft hij een vlammende repliek waarin hij zijn mening over Burnham te kennen geeft.
De breuk volgt in hetzelfde jaar. In Amerika heeft de economie zich herpakt en veel intellectuelen die in de voorgaande crisisjaren naar links opgeschoven zijn, trekken nu weer naar rechts.
Wanneer Stalin, op 23 augustus 1939, ook nog eens een niet-aanvalsverdrag met Hitler sluit is het hek helemaal van de dam. Trotski en de zijnen houden vol dat de S.U. een — zij het kwalijk misvormde — arbeidersstaat is die, ondanks alle lelijkheid, tegen het kapitalisme verdedigd moet worden. Volgens Burnham is de Sovjet-Unie het verdedigen niet waard.
In de SWP komen de twee standpunten recht tegenover elkaar te staan. Een stemming geeft uitsluitsel. Burnham en de zijnen worden in 1940 in de minderheid gesteld en ze klappen de partijdeur achter zich dicht. Ze nemen bijna 40% van de leden met zich mee.
De weglopers stichten in april 1940 een nieuwe partij, de Workers Party, maar Burnham is het linkse activisme meer dan moe. Al in mei geeft hij zijn ontslag: ‘Ik vind geen enkele ideologische, theoretische of politieke grond die me nog bindt aan de Workers Party (of aan een andere marxistische partij).
— Ronald Reagan overhandigt Burnham de hoogste onderscheiding. —
Burnham is 35 jaar. Hij verandert drastisch van kamp en gaat tijdens de Tweede Wereldoorlog voor de OSS werken, een voorloper van de CIA.
Daarna, tijdens de periode van de Koude Oorlog, stelt hij zijn pen ten dienste van rechtse bladen en denktanks. In 1947 formuleert hij zijn nieuwe streven: een wereldfederatie waarin de Verenigde Staten het monopolie op de atoomwapens bezitten en door hun economisch overgewicht de macht over de wereld behouden. U kunt dat pamflet, dat aanvangt met de merkwaardige woorden ‘De Derde Wereldoorlog is begonnen in april 1944’ hier zelf lezen. En u zult het met me eens zijn dat Burnham het daarin behoorlijk bruin bakt.
Zijn woorden vallen wel in vruchtbare grond. Zijn ideeën vormen een inspiratiebron voor nieuw rechtse, conservatieve stromingen die in de Verenigde Staten ontspruiten en in 1983 verleent president Ronald Reagan hem de Presidential Medal of Freedom, de hoogst haalbare medaille die een burger daar kan toegekend worden.

Flor Vandekerckhove

Geen opmerkingen: